DYSKOPATIA LĘDŹWIOWA

DYSKOPATIA LĘDZWIOWA - przepuklina krążka międzykręgowego (dysku) w odcinku lędźwiowo-krzyżowym kręgosłupa

W przypadku gdy wykonane badania wykażą obecność przepukliny jądra miażdżystego krążka międzykręgowego w odcinku lędźwiowo-krzyżowym kręgosłupa, która kwalifikuje się do leczenia operacyjnego w trakcie konsultacji lekarz omówi wskazania i możliwości leczenia, jego planowany wynik i rokowanie. Przed pojęciem decyzji o leczeniu operacyjnym warto poznać związane z tym postępowaniem typowe powikłania i skutki planowanego leczenia operacyjnego, aby świadomie podjąć decyzję. Zamieszczone w tym miejscu informacje mogą pomóc przygotować się do tej rozmowy.

Cel operacji:

Zabieg operacyjny polega na częściowym lub rzadziej całkowitym usunięciu nieprawidłowego jądra miażdżystego krążka miedzykręgowego odcinka lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa (popularnie nazywanego dyskiem) i odbarczeniu struktur nerwowych kanału kręgowego takich jak rdzeń kręgowy, worek oponowy wraz z zawartością oraz korzeni nerwów rdzeniowych. Discektomia klasyczna, w której łyżeczkuje się przestrzeń międzykręgową jest starszą klasyczną wersją operacji dyskopatii, której głównym profitem miało być zredukowanie ilości nawrotów choroby (rewypuklin). Aktualnie złotym standardem jest sekwestrectomia czyli usunięcie wyłącznie tej części dysku, która powoduje przepuklinę i uciska na sąsiadujące el. nerwowe - w takiej opcji operacyjnej osiągane są lepsze wyniki pooperacyjne i odległe - zmniejsza się ucisk na struktury nerwowe spowodowany obniżeniem wysokości krążka międzykręgowego, wolniej postępuje degeneracja dysku wiążąca się z tz bólami dyskogennymi oraz wolniej postępują zmiany zwyrodnieniowe w obrębie blaszek granicznych i sąsiadujących kręgów - zalety te przeważają wobec nieco większego ryzyka nawrotu dyskopatii. Operacja discektmii pozwala na uzyskanie efektu przeciwbólowego oraz zabezpiecza przed powikłaniami neurologicznymi na skutek ucisku struktur nerwowych.

Rozpoznanie stanowiące wskazanie do leczenia operacyjnego
Do operacyjnego leczenia dyskopatii lędźwiowej kwalifikują się chorzy z rwą kulszową, objawami uszkodzenia nerwów odc. lędźwiowego kręgosłupa, zaburzeniami czynności zwieraczy lub zespołem ogona końskiego z potwierdzoną w bad. MRI obecnością przepukliny jądra miażdżystego krążka miedzykręgowego kręgosłupa. W przypadku przeciwwskazań do wykonania bad. MRI obecność wskazań do leczenia operacyjnego potwierdza badanie tomografii komputerowej zdecydowanie rzadziej radikulo- lub mielo-grafia.

Dyskopatia lędźwiowa - obraz rezonansu magnetycznego

Przebieg operacji:
Do leczenia operacyjnego po wykonaniu niezbędnej diagnostyki kwalifikuje lekarz specjalista w zakresie neurochirurgii. Przewidziany zabieg operacyjny odbywa się w znieczuleniu ogólnym (narkozie). O szczegółach i ryzyku postępowania znieczulającego poinformuje Państwa lekarz anestezjolog. Zabieg operacyjny wykonywany jest w pozycji na brzuchu lub na boku. Do lokalizacji kręgów wykorzystywany jest pojedynczy tor wizyjny na ramieniu C / promieniowanie rentgenowskie/. Po przygotowaniu chirurgicznym pola operacji i wyznaczeniu poziomu operowanego segmentu kręgosłupa dokonuje się cięcia skórnego w lini wyrostków ościstych kręgosłupa (środek pleców) a następnie przecina i odwarstwia tkanki przykręgosłupowe zależnie od potrzeby po jednej lub po obu stronach kręgosłupa. W zależności od indywidualnego przypadku chorobowego i stanu miejscowego stosowane są trzy zasadnicze typy klasycznych dostępów operacyjnych w przypadku konieczności operacyjnego leczenia dyskopatii:

• fenestracja – zabieg najczęściej wykonywany i najbardziej oszczędny, polegający na jednostronnym podgryzieniu łuków sąsiadujących z wypadniętym krążkiem kręgów, usunięciu więzadła żółtego a następnie usunięciu przepukliny dysku. Modyfikacją tej metody jest flavectomia polegająca na usunięciu samego więzadła żółtego bez naruszania struktury kostnej łuku.
• hemilaminektomia – zabieg o szerszym zakresie, usuniecie jednostronne łuku kręgu oraz więzadła miedzy łukowego a następnie usunięcie zmienionego chorobowo dysku.
• laminektomia – zabieg o najszerszym zakresie resekcji , stosowany w przypadku masywnej dyskopatii centralnej z towarzyszącymi zaawansowanymi zmianami zwyrodnieniowymi i stenozą kanału kręgowego polegający na usunięciu obustronnie łuków kręgu wraz z wyrostkiem ościstym i aparatem więzadłowym oraz stawami miedzykręgowymi (facetektomia) z lub bez usuwania dysku.

Celem minimalizacji dojścia operacyjnego stosuje się technikę mikroskopową zwaną mikrodiscektomią.Technika ta jest aktualnie preferowana, gdyż zmniejsza uszkodzenia kręgosłupa związane z dojściem operacyjnym, oraz zmniejsza czas zabiegu co proporcjonalnie wiąże się z ilością traconej krwi oraz ryzykiem infekcji, zmniejsza również ból pooperacyjny i skraca rehabilitację pooperacyjną, gdyż w technice tej nie uszkadza się przyczepów mięśni posturalnych ( m.multi fidus). W przypadku wystąpienia jednego z rzadkich ale bardzo niekorzystnych powikłań jakim jest uszkodzenie worka oponowego i płynotok, zachowany kompartment mięśniowy powoduje, że powikłanie to w przypadku metod "mikro" niemal nigdy nie wymaga rewizji operacyjnej ( reoperacji), w metodach klasycznych konieczność reoperacji jest znacznie częstsza, gdyż gromadzenie w tkankach i wypływ płynu mózgowo-rdzeniowego może powodować zaburzenia gojenia rany, infekcje z ryzykiem zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, zesp. przedrenowania ( którego głównym objawem są silne bóle głowy, nasilające się przy pionizacji) czy tworzenie torbieli powodujących wtórnie ucisk i łatwo ulegających zropieniu. Mikrodiscektomię wykonuje się przy użyciu mikroskopu operacyjnego lub endoskopu. W przypadku endoskopowej mikrodiscektomii - zabieg nie tylko jest minimalny ( cięcie skórne 5mm), ale dodatkowo wykonywany w środowisku wodnym - co minimalizuje uraz okołooperacyjny i zmniejsza powstawanie blizny wewnętrznej. Operacja metodą minimalnie inwazyjną (MISS: mikrodiscektomia ) trwa zwykle od 20 do 90 minut ( endoskopowe zabiegi są zwykle krótsze).

mikrodisectomia mikroskopowa - zabieg małoinwazyjny przeprowadzany w całości pod kontrolą mikroskopu. Zabieg zaczyna się od nacięcia skóry na około 15mm. Kolejno po przecięciu powięzi śródmięśniowo ( z zachowaniem przyczepów!) neurochirurg dociera do kręgosłupa. W Szpitalu św.Wojciecha w Poznaniu używamy mikro-rozwieraczy Piccolino firmy Medicon pozwalających na minimalizację urazu a jednocześnie na optymalny wgląd w okolicę operowaną. Kolejnym etapem operacji jest wykonanie dostępu kostnego. Dzięki zastosowaniu na tym etapie wiertarki szybkoobrotowej i diamentowych wierteł unika się złamań przez stawowych dających późniejsze bóle lędźwiowe, które powstają jeśli stosuje się tradycyjne narzędzia tzw zgryzacze kostne (kerisony), szlif diamentowy pozwala też na uzyskanie skutecznej hemostazy czyli redukcję krwawienia z kości. Po tym etapie operacji nacina się więzadło żółte i dociera do kanału kręgowego gdzie znajduje się przepuklina dysku. Uszkodzony fragment krążka międzykręgowego (dysku) usuwa się mikronarzędziami. Po odbarczeniu wcześniej uciśniętych struktur nerwowych kończy się operację bardzo dokładnym zaopatrzeniem wszelkich źródeł krwawienia. W szpitalu św Wojciecha w Poznaniu dbamy nie tylko o jakość terapeutyczną zabiegu ale również o efekt kosmetyczny - ranę zaszywamy warstwowo, na skórę zakładając szew śródskórny nie wymagający późniejszego usuwania. Dzięki zastosowaniu dużych powiększeń mikroskopu zwiększa się znacząco bezpieczeństwo zabiegu. Operator widzi wszystkie struktury w 10-12 krotnym powiększeniu, pozwala na to zastosowanie nowoczesnego dedykowanego neurochirurgii kręgosłupa mikroskopu firmy Leica F50M525 ( http://www.leica-microsystems.com/products/surgical-microscopes/ent/details/product/leica-m525-f50/ ) co pozwala na pełen wgląd i bezpieczeństwo operacji - dzięki doskonałej kontroli krwawień nie zakładamy drenów, rutynowo zakładanych w przypadku metod bardziej inwazyjnych. Obecnie na świecie ten typ operacji uważany jest za najlepszy i stanowi „złoty” standard.

Mikrodisectomia w pełni endoskopowa (laparoskopowa) z zastosowaniem systemu endoskopowego Vertebris firmy Wolf – (http://www.richard-wolf.com/discipline/spine-surgery/applications-and-methods/vertebris-lumbar.html ) jedna z najnowocześniejszych i najskuteczniejszych obecnie metod operowania dyskopatii lędźwiowej. Operacja ta jest możliwa u wybranych pacjentów po analizie badania rezonansu magnetycznego i architektury kostnej kręgosłupa. Przeprowadza się ja w znieczuleniu ogólnym. Pod kontrolą skopi rentgenowskiej ustala się poziom operacji, gdyż zaledwie 5 mm dojście operacyjne nie pozwala na weryfikację anatomiczną. Po nacięciu skóry wprowadza się kanał roboczy oraz endoskop- narzędzia te mają średnicę 5-7mm – czyli długopisu. Po dotarciu do kręgosłupa przecina się więzadło żółte pod kontrolą optyczną endoskopu i dociera się do kanału kręgowego, w którym w dużym powiększeniu lokalizuje się w endoskopie uszkodzony fragment krążka międzykręgowego, worek oponowy i korzeń nerwu rdzeniowego. Po uzyskaniu dostępu delikatnie usuwa się uszkodzony fragment krążka, aż do uzyskania tętnienia wcześniej uciśniętej struktury nerwowej. Zabieg odbywa się w środowisku wodnym ( soli fizjologicznej), która cały czas przepłukuje pole operacyjne, pozwala to na idealne zahamowanie wszystkich krwawień i w efekcie zapobiega powstawaniu blizn śródkanałowych powodujących późniejsze dolegliwości oraz minimalizuje drętwienie ( przykry objaw uszkodzeń bardziej wrażliwych włókien czuciowych korzeni nerwów rdzeniowych). Po usunięciu endoskopu z powłok zaszywa się skórę jednym szwem. 

	Mikrodiscektomia laparoskopowa - animacja   Co mówią o nas pacjenci?
Rana po mikrodiscektomi laparaskopowej

W przypadku stwierdzenia niestabilności operowanego odcinka kręgosłupa może być konieczne jednoczasowe lub w terminie późniejszym poszerzenie techniki operacyjnej o zabiegi stabilizujące z użyciem implantów międzytrzonowych, międzywyrostkowych lub rzadziej transpedikularnych (przeznasadowych).

Cały zabieg przeprowadza się w znieczuleniu ogólnym, monitorując najważniejsze parametry życiowe chorego. Przed zamknięciem rany do loży po usuniętych zmianach wprowadzany jest w operacjach klasycznych czasowo dren w celu usunięcia wydzieliny i resztek krwi, w operacjach mikrochirurgicznych rutynowo nie ma potrzeby pozostawiania drenu gdyż krwawienie jest minimalne a kontrola hemostazy przy użyciu dużych powiększeń optycznych znacznie lepsza. Aby odpowiednio wcześnie rozpoznać zaburzenia mogące wystąpić po operacji i natychmiast prawidłowo je leczyć będzie Pani/Pan obserwowana/y na sali intensywnego nadzoru (na odcinku pooperacyjnym ).
Po zabiegu, w zależności od przedoperacyjnego stanu neurologicznego i osiągniętego wyniku leczenia, chorzy są pionizowani pod opieką personelu bezpośrednio po wypłukaniu ze środków znieczulenia ogólnego to jest 1- 2 godziny po operacji w przypadku metod małoinwazyjnych ( mikrodiscektomia), w zabiegach klasycznych w związku z większym urazem chory wskaje pierwszej dobie (po zabiegu fenestracji) lub maksymalnie trzeciej dobie (po laminektomii) po zabiegu i jest poddawany wczesnej okołooperacyjnej rehabilitacji ruchowej. Badania dowodzą ,że wszesne uruchomienie pacjenta po operacji kręgosłupa ma bezpośredni wpływ na lepszy wynik leczenia. Dodatkowo szybka pionizacja redukuje ryzyko powikłań zakrzepowo -zatorowych i konieczność prewencyjnego podawania heparyn drobnocząsteczkowych (clexane, fraxiparyna). Drenaż stosowany w przypadku starszych klasycznych dostępów usuwany jest zwykle w ciągu 24godzin. W przebiegu okołooperacyjnym stosowana jest antybiotykoterapia prewencyjna. Rutynowy wypis do domu po mikrodiscektomii planowany jest na następną dobę pooperacyjną, a w przypadku metod klasycznych na 3-7 dzień po operacji.

Z jakimi komplikacjami należy się liczyć?
Pomimo dużej staranności w czasie operacji i po operacji może dojść do powikłań, które przeważnie są natychmiast rozpoznawane i leczone. O ryzyku i powikłaniach mogących wystąpić przy proponowanej operacji lekarz będzie rozmawiał z Panią/Panem w czasie rozmowy wyjaśniającej. Opisane poniżej powikłania i statystyczne ryzyko ich wystąpienia dotyczą discektomii ( starszych klasycznych metodach operacji otwartych), ryzyko powikłań w przypadku metod minimalnie inwazyjnych (MISS, mikrodiscektomia) wykonywanych przez doświadczonych neurochirurgów jest wielokrotnie mniejsze a zabieg znacznie bezpieczniejszy.

Możliwe powikłania podczas operacji:

Ryzyko operacyjne:

• śmiertelność 0.06-0.32%,
• uszkodzenie worka oponowego z płynotokiem 0.32-13% (wyższe dla reoperacji max 18%),
• infekcje tkanek głębokich 5,9%,
• infekcje powierzchowne i skórne 2,3%,
• zakrzepica żył głębokich 2.8%

Często występujące powikłania leczenia operacyjnego :

1. krwiak rany operacyjnej
2. infekcje:ropienie powierzchowne rany pooperacyjnej 0,9-5% ( ryzyko wzrasta z wiekiem, stosowaniem sterydów, cukrzyca, otyłością, nieprawidłową higieną), stany zapalne i ropienie tkanek głębokich < 1% ( patrz niżej)
3. ryzyko wzrostu deficytu ruchowego czyli pogorszenia funkcji motorycznej kończyn dolnych 1-8%
4. jednostronne uszkodzenie worka oponowego ryzyko 0.3-13% oraz dalsze powikłania uszkodzenia worka płynotok (wyciekanie płynu mózgowo-rdzeniowego poza worek oponowy), tworzenie pseudotorbieli 0.7-2% uszkodzeń worka oponowego, przetoki płynowe, wyciekanie płynu mózgowo-rdzeniowego na zewnątrz, uwypuklenie korzeni nerwowych poprzez uszkodzony worek oponowy, towarzyszące uszkodzenie korzeni nerwowych lub ogona końskiego(zależnie od poziomu operacji), konieczność reoperacji z tego powodu 10/100 000 uszkodzeń. Uwaga: w niezwykle rzadkich przypadkach usuniecie dysku wymaga celowego zamierzonego otworzenia worka oponowego
5. nawrót przepukliny jądra miażdżystego krążka m-k ryzyko 3-19% ,w ciągu pierwszych 10 lat 4% z czego 1/3 wystąpi w ciągu 1 roku po operacji, dwukrotnie częściej w przypadku operacji segmentu L4-L5 aniżeli L5-S1
6. odruchowe zatrzymanie oddawania moczu – wymagające cewnikowania, zwykle cofa się w ciągu 24 godzin
7. drętwienie kończyny dolnej – przemijające, zwykle cofa się w ciągu 2 tygodni, ale może trwać do 6 m-cy, nie jest sensu stricte powikłaniem, ale reakcją nerwów na odbarczenie

Rzadziej występujące powikłania leczenia operacyjnego :

1. uszkodzenie struktur nerwowych (niedowłady, opadnięcie stopy, zaburzenia zwieraczy, zaburzenia (przeczulica/ niedoczulica) czucia, nerwiaki pourazowe). Uszkodzenie może być przemijające i ustępować zwykle po kilku miesiącach lub trwałe.
2. Ryzyko skaleczenia mniejszych naczyń krwionośnych i limfatycznych, nerwów i innych narządów jest podwyższone po przebytych urazach a także po już przeprowadzonych operacjach, przy utrudnionych warunkach anatomicznych, przy rozległych stanach zapalnych.
3. Nieprawidłowa strona operacji – powikłanie nie koniecznie związane z pomyłką chirurga!, mogące również wystąpić na skutek np. przemieszczenia wypadniętego fragmentu dysku, z przyczyn konstytucjonalnych lub anatomicznych np. nietypowej anatomii, braku możliwości weryfikacji radiologicznej – w piśmiennictwie światowym ryzyko 4.5/10 000 operacji
4. Nadmierna skłonność do tworzenia blizny pooperacyjnej – indywidualna skłonność do nadmiernej reakcji i odczynowości tkanki łącznej , powodująca nawrót dolegliwości proporcjonalny do upływu czasu po zabiegu operacyjnym , czasem wymaga kilkukrotnych reoperacji
5. destabilizacja kręgosłupa – wynik naruszenia integralności aparatu kostno-więzadłowego kręgosłupa, większa w przypadku laminectomii niż fenestracji, może przyspieszyć postępowanie zmian zwyrodnieniowych i tworzenie się dyskopatii w innych segmentach.
6. Rzadkie powikłania zapalne :-zapal. opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie dysku i stycznych powierzchni kostnych ( discitis) 0.5%, ropień nadtwardówkowy 0.67%
7. zespół ogona końskiego ( obejmuje łącznie zaburzenia zwieraczy, zaburzenia ruchowe i czuciowe powstałe przy uszkodzeniu rdzenia najczęściej w seg.L1-L2 ): 0.21%
8. Duże krwawienia mogą spowodować konieczność przetoczenia krwi lub elementów krwi. Podczas przetaczania preparatów krwiopochodnych w bardzo rzadkich przypadkach może dojść do zakażenia, np. wirusem zapalenia wątroby, czy też HIV.
9. Bardzo rzadko wskutek koniecznego ułożenia na stole operacyjnym mogą powstać uszkodzenia spowodowane uciskiem nerwów, części miękkich czy rogówki oka. Przeważnie cofają się w ciągu kilku dni. Może dojść do uszkodzenia skóry środkiem dezynfekcyjnym lub innymi czynnikami fizycznymi.
10. uszkodzenie struktur znajdujących się z przodu trzonu kręgowego: więzadła podłużnego przedniego – przebiega bezobjawowo w 12% przypadków, ale może mu towarzyszyć zranienie dużych pni naczyniowych (aorty, tętnicy biodrowej i towarzyszących żył) z nawet śmiertelnym krwotokiem, powstanie przetok tętniczo-żylnych , krwawienie do przestrzeni miedzykręgowej lub zaotrzewnowej (śmiertelność w takim przypadku 37-67%, leczenie może wymagać laparotomii, powikłanie częściej dotyczy zabiegów w seg.L4-L5 zwł. lewostronnych w związku z położeniem bifurkacji aorty i tętnicy biodrowej wspólnej)

• Uszkodzenie moczowodu
• Uszkodzenie narządów jamy brzusznej i miednicy – najczęściej: uszkodzenie jelita
• Uszkodzenie pnia sympatycznego

     11.  Inne możliwe powikłania po operacji

• Zaburzenia gojenia się rany ( zwłaszcza przy skłonności do bliznowców, cukrzycy, sterydoterapii)
• Resztki nici pozostające w ciele mogą spowodować uporczywe, lecz niegroźne i zwykle przemijające dolegliwości (sączenie z rany, przetoki).
• Alergie na stosowane materiały chirurgiczne i opatrunkowe
• Powikłania ogólne - należą do rzadkości. Wśród nich wyróżnia się m.in. : powikłania sercowo-naczyniowe, zapalenie oskrzeli i zapalenie płuc, odmę opłucnową, zakrzepy i zatory, udar mózgu, zakażenia krwi.
• Inne incydentalne powikłania

Powyżej opisane komplikacje mogą powodować konieczność ponownych operacji.

Rokowanie po operacji
Rokowania po wykonanym zabiegu uzależnione są od zaawansowania zmian zwyrodnieniowych i niestabilności kręgosłupa, techniki operacyjnej , długości trwania objawów, warunków anatomicznych i konstytucjonalnych (wiek, otyłość, stosunek do aktywności fizycznej, charakter pracy i uwarunkowania socjo-ekonomiczne), stanu ogólnego pacjenta, a także zaangażowania chorego do utrzymania korzystnego efektu pooperacyjnego ( rehabilitacja, kinezyterapia, prewencja ). Zabieg operacyjny dotyczy wybranego najbardziej uszkodzonego odcinka kręgosłupa, ma za zadanie uwolnienie elementów nerwowych kanału kręgowego z ucisku i zredukowanie dolegliwości bólowych a nie „wyleczenie ‘’ całego kręgosłupa. Dalsze postępowanie zależy od choroby podstawowej i od wyników badań.

ALTERNATYWY LECZENIA OPERACYJNEGO DYSKOPATI LĘDŹWIOWEJ

1. Discektomia = wycięcie krążka międzykręgowego, dostęp tylny: mikrodiscektomia( laparoskopowa, mikroskopowa MISS), fenestracja, hemilaminektomia, laminektomia)
2. Wycięcie krążka międzykręgowego z dostępu przedniego, przez brzuch :

• wszczepienie protezy sztywnej dysku
• wszczepienie protezy ruchomej dysku

dostęp przedni do kręgosłupa umożliwia:

• całkowite usunięcie dysku bez ingerencji w kanał kręgowy (zapobiega powstawania blizny pooperacyjnej)
• zachowanie tylnych elementów kręgosłupa (kostnych, stawowych, mięśniowych)
• zachowanie ciągłości mięśni brzucha

      3.  Wszczepienie stabilizatora dynamicznego pomiędzy wyrostki kolczyste
      4.  Wycięcie krążka międzykręgowego z dostępu tylno – bocznego, stabilizacja przeznasadowa i międzytrzonowa ( met. ELIF)

Zalety:

usunięcie dysku bez ingerencji w kanał kręgowy i jednoczasowa stabilizacja kręgosłupa

Lepiej zapobiegać niż leczyć: Zapobieganie występowania rwy kulszowej
Aby zmniejszyć ryzyko wystąpienia rwy kulszowej warto pamiętać o:

1. właściwej postawie ciała w czasie siedzenia i stania (prawidłowa postawa stojąca: stopy lekko rozstawione, kolana prosto, broda lekko uniesiona, barki skierowane do tyłu, na siedząco : unikanie tz. pozycji „swetra”, garbienia się ). Prawidłowa postawa utrzymuje ciało w równowadze i zapobiega przeciążeniom statycznym kręgosłupa. W przypadku rwy kulszowej należy unikać siadu tureckiego oraz obszernych skrętów tułowia. Czynnikiem obciążającym jest długotrwałe zastyganie przed TV, komputerem itp. , oraz np. podczas jazdy samochodem. Korekcja utrwalonych niewłaściwych nawyków jest trudna i mozolna, ale możliwa i niezbędna, by uniknąć poważnych w skutkach zmian zwyrodnieniowych.
2. poprawnym podnoszeniu ciężkich przedmiotów (torba z zakupami, bagaż, inne) – równomiernie rozłożony ciężar, proste plecy, ugięte kolana
3. właściwej diecie o niskiej zawartości tłuszczów, bogatej w owoce i warzywa
4. odpowiednim materacu do spania
5. unikaniu używek - palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu
6. odpowiedniej ilości odpoczynku
7. odpowiednim nasłonecznieniu ( często występujący w Polsce niedobór vit D)
8. wspomagająco suplementy diety : neurovit, alanerw, structum, magnez, vit B1 i B2
9. regularnych ćwiczeniach fizycznych :

• Ćwiczenia rozciągające i zwiększające zakres ruchomości w stawach. Wskazane na co dzień, pozwalają zachować elastyczność w stawach , a w efekcie przeciwdziałać usztywnieniu ciała.
• Ćwiczenia siłowe- z ciężarkami lub na przyrządach. Silne mięśnie stanowią naturalny gorset - zapewniają ochronę i stanowią wsparcie dla kręgosłupa. Ćwiczenia z obciążeniem zmieszają również ryzyko wystąpienia osteoporozy, dotyczącej głównie kobiet po okresie menopauzy. Wskazane 2-3 razy w tygodniu, pod kontrolą fizjoterapeuty lub trenera, gdyż bardzo ważne jest ich prawidłowe wykonanie.
• Ćwiczenia aerobowe - takie jak marsze, pływanie, jazda na rowerze, nordic-walking – umożliwiają zachowanie kondycji oraz prawidłowej wagi, które stanowią istotny czynnik w utrzymaniu zdrowego kręgosłupa. Wskazane 2-3 razy w tygodniu. Intensywność tych ćwiczeń nie musi być duża, ważny natomiast jest czas (minimum 45min na dany rodzaj aktywności).
• kontroli właściwej masy ciała